در هوای گرم و خشک کویری مکانی را تصور کنید که نسیم خنکی بوزد و در کنار حوضی زیبا به تماشای درختان انار و انجیر حیاط خانه‌تان نشسته‌اید. چنین اتفاقی در هتل های گودال باغچه ای امروزی که روزگاری به خانه های باغچال معروف بودند ممکن است.
یکی از ارزشمندترین یادگاری‌های معماری مناطق کویری ایران، خانه های گودال باغچه ای هستند. این سبک معماری به ما اجازه می‌دهد که گرمای طاقت‌فرسای شهرهای کویری را در فضایی خنک و زیبا تجربه کنیم. در این مقاله از سفرانه این سبک معماری را توضیح خواهیم داد و چند مورد از بناها و هتل های گودال باغچه ایران را معرفی خواهیم کرد.
مطلب مرتبط: لیست خانه های تاریخی که هتل شدند + آدرس و تصویر هتل ها
گودال باغچه چیست؟
گودال باغچه یا باغچال یکی از زیباترین سبک‌های معماری سنتی که در مناطق بسیار خشک و کویری ایران رایج بوده است. در این سبک معماری حیاط را در مرکز بنا و پایین‌تر از سطح زمین قرار می‌دادند تا دیوارهای بلند، پناهگاه امنی برای کنترل بادهای تند و گرم کویر باشد. همچنین به دلیل هم‌تراز بودن حیاط خانه با قنات، دسترسی به آب روان در این خانه‌ها راحت‌تر بود. نکته جالب درباره خانه های گودال باغچه این است که با برداشت خاک، از آن برای تامین خشت موردنیاز در بنا استفاده می‌شد.
خانه‌هایی که به این سبک ساخته می‌شدند معمولاً یک ایوان بزرگ مشرف به حیاط دارند که در زبان یزدی به آن تالار می‌گویند. بسته به عمق آب قنات، عمق باغچال مشخص می‌شد و بنابراین در بعضی از خانه‌ها، یک یا دو حیاط مشاهده می‌شد. در اطراف حیاط مرکزی رواق و اتاق‌هایی به شکل نیمه باز ساخته می‌شد و نسبت به مساحت خانه، حیاط‌های اندرونی قرار می‌گرفتند.
تاریخچه سبک معماری گودال باغچه
به دلیل استفاده از خشت و آجر در معماری مناطق کویری ایران، بسیاری از این بناها با بلایای طبیعی مانند زلزله از بین رفته‌اند. اما با بررسی بناهای باقی مانده و توجه به قداست و حرمت آب نزد ایرانیان دوره ساسانی، می‌توان گفت قدمت باغچال به ساسانیان بازمی‌گردد. در ابتدا از تزئینات هنری برای این سبک معماری استفاده نمی‌شد اما به مرور گچ‌بری و آجرهای لعاب‌دار در این بناها استفاده شد.
عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری گودال باغچه
اصلی‌ترین علت شکل‌گیری این سبک در ایران، تقدیس آب در اقلیم گرم و خشک مناطق مرکزی است. در سبک معماری باغچال، دسترسی به آب قنات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و به همین علت، عمق حیاط خانه به قناتی که از زیر آن عبور می‌کرد بستگی داشت.
از جمله عواملی که بر سبک معماری هر منطقه‌ای تاثیرگذار است که در سبک معماری باغچال نیز بی‌تاثیر نبوده میزان رطوبت، دمای هوا، خاک و پوشش گیاهی است. در خانه‌های گودال باغچه‌ای معمولاً یک حوض در مرکز حیاط و دو ردیف باغچه در کنار آن قرار می‌دادند و برای پوشش گیاهی، از درخت‌های انار، انجیر و پسته استفاده می‌کردند.
مطلب مرتبط: قدیمی ترین هتل های ایران + معرفی هتل های قدیمی و تاریخی که هنوز رزرو می گیرند
هتل های گودال باغچه ایران
در شهرهای کاشان، نائین و یزد بناها و خانه‌های بسیاری به سبک گودال باغچه ساخته شدند که پس از بازسازی، به هتل و اقامتگاه تبدیل شده‌اند. از جمله مکان‌هایی که پس از بازسازی به دسته هتل های گودال باغچه پیوسته‌اند خانه منوچهری و سرای عامری‌ها هستند. بناهای دیگری که هتل نشده‌اند به عنوان شربت‌خانه، سوغات‌سرا یا مکان گردشگری تبدیل شده‌اند.
هتل سرای عامری های کاشان
خانه عامری های کاشان در دوره قاجار و توسط سهام السلطنه عامری توسعه یافت اما شالوده آن در دوره زندیه بنا شده بود. در ابتدا این خانه متعلق به ابراهیم خان کلانتر بود اما بعد از به حکومت رسیدن آقا محمد خان قاجر، به سهام السلطنه عامری بخشیده شد.
زیربنای سرای عامری‌ها حدود هفت هزار متر مربع گفته شده و علاوه بر حیاط مرکزی، بخش‌های دیگری مانند حوضخانه، ایوان، اتاق‌های 3 دری و 5 دری، شاهنشین، سرداب، ایوان زمستانی و ایوان تابستانی، هشتی ورودی و حوضخانه نیز دارد. همچنین بزرگ‌ترین بادگیر شهر کاشان در این خانه قرار گرفته و حضور آن در کنار حوض بزرگ، باعث خنکی بیشتر شده است.
نکته جالب درباره خانه عامری‌ها، وجود چند پیش ورودی است که هر کدام به قسمت خاصی از خانه می‌رسید. مسیری برای تجار و آقایان، مسیری برای خانم‌ها و دیگری برای خدمتکاران و سوارکاران در نظر گرفته شده بود.
هتل گودال باغچه داد یزد
هتل داد یزد یکی دیگر از خانه‌های قدیمی به سبک باغچال است که در سال‌های 1307 به عنوان بنگاه باربری و مهمانپذیر توسط مرحوم حاج عبدالخالق داد ساخته شد. این هتل در گودالی بزرگ ساخته شده که اتاق‌های آن دور تا دور حیاطی بزرگ با حوضی در مرکز آن قرار گرفته‌اند. درواقع هتل داد را می‌توانیم نمونه‌ای جدیدتر از هتل های گودال باغچه ای معرفی کنیم که ترکیبی از سنتی و مدرنیته است.
در این هتل تمامی اصول معماری اصیل ایرانی مانند تقارن، گودال باغچه، حیاط اندرونی و بیرونی، تالار و آب انبار رعایت شده است. لازم به ذکر است که دو اتاق این هتل، قدمتی 95 ساله دارند که در تایپ‌های دبل و توئین موجود هستند.
هتل خانه منوچهری کاشان
هتل خانه منوچهری کاشان یکی از باارزش‌ترین بناهای گنجینه معماری ایرانی است که قدمتی 400 ساله دارد. این بنا که متعلق به دوران صفویه است و پس از زلزله 1191 قمری کاشان، در دوران قاجار بازسازی شد.
سپس در سال 1390 شمسی، پس از بازسازی مجدد به عنوان بوتیک هتل شروع به فعالیت کرد تا خانه‌ای خنک در دل کویر باشد. این هتل به طور کلی 8 اتاق دارد و مانند سایر خانه های باغچال ایرانی، فضاهایی مانند شاهنشین و سرداب دارد. اما بیشترین زیبایی این خانه مربوط به شیشه‌های ارسی و پنجره‌های چوبی آن است.
مطلب مرتبط: هتل های کویری ایران | تجربه سکوت کویر با تفریحات هیجان انگیز
بناهای دیگر به سبک باغچال
برخی از خانه های باغچال به هتل تبدیل شدند و باقی آن‌ها به عنوان جاهای دیدنی باقی ماندند تا کسانی که قصد اقامت در هتلی را ندارند، از زیبایی معماری گودال باغچه بی‌نصیب نمانند. در ادامه به معرفی چند مورد از خانه‌ها و بناهای ساخته شده به این سبک می‌پردازیم.
مسجد آقا بزرگ کاشان
مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان، به ملا محمد مهدی نراقی ملقب به آقا بزرگ منسوب است و به سبک معماری گودال باغچه ساخته شده است. در این بنا شاهد ترکیبی ماهرانه از معماری اصیل ایرانی و متقارن هستیم. نکته جالب درباره مسجد آقا بزرگ کاشان این است که به تعداد آیات قرآن، از میخ بر روی درب‌های آن استفاده شده است.
خانه بروجردی ها کاشان
اولین خانه‌ای که در کاشان با هنر رنگ روغن و آبرنگ تزئین شد، خانه بروجردی‌ها است که هنرنمایی استاد کمال الملک را در آن شاهد هستیم. خانه بروجردی‌های متعلق به داماد حاج جعفر طباطبایی مالک خانه طباطبایی‌ها بود که برای جلب رضایت پدر عروس ساخته شد. داستان از این قرار است که شرط ازدواج با دختر حاج طباطبایی، مالکیت خانه‌ای باشکوه‌تر و زیباتر از پدر بود.
برای ساخت این خانه، سید مهدی بروجردی از هنرمندان بسیاری مانند علی مریم کاشانی معمار، صنیع الملک و کمال الملک کمک گرفت. جالب است بدانید که این خانه نیز مانند سایر خانه‌های اصیل ایرانی مناسب برای زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم ساخته شده است.
کلام آخر
معماری گودال باغچه مناسب‌ترین سبک برای زندگی در اقلیم کویری است که در حال حاضر به فراموشی سپرده شده است و دیگر خانه‌ای با این روش ساخته نمی‌شود. اما مایه خوشحالی است که هتل های گودال باغچه ای وجود دارند که بتوانیم در گرمای طاقت‌فرسای کویر، خنکای نسیم را حس کنیم.
