رزرو هتل مجلل درویشی مشهد

 

بخش‌های مختلف حمام

همان‌طور که گفته‌شد حمام مهدی قلی بیک فضایی در حدود 2000 متر مربع را به خودش اختصاص داده و در این فضای وسیع، بخش‌های مختلفی دارد. از در ورودی که بگذریم، وارد دالانی کوتاه می‌شویم که ما را به دهلیزی هدایت می‌کند. سپس دسترسی به سایر بخش‌ها را ممکن می‌کند.

در ادامه به تک تک بخش‌های مهم حمام سری می‌زنیم و عکس‌های‌شان را می‌بینیم:

 

 

 سربینه یا رختکن

همان‌طور که گفتیم نخستین بخش در حمام که وارد آن می‌شوید، بخش سربینه یا رختکن است که خود از چند غرفه در جهت‌های مختلف تشکیل می‌شود. دیوارهای سربینه مزین به کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای و طرح‌دار زیبایی است. در سقف نیز نقاشی‌هایی چشمگیر خودنمایی می‌کند.

در ساخت سربینه از 28 لایه ساروج‌بری و گچ‌کاری استفاده شده که از این تعداد لایه، 13 لایه تنها مختص به تزیینات نقاشی حمام است. قدیمی‌ترین نقاشی موجود در سقف به زمان حکومت صفوی و جدیدترین آن نیز به اواخر دوره قاجار یعنی حدود سال 1300 برمی‌گردد.

بیشترین نقاشی که در حال حاضر دیده می‌شود، مربوط به لایه اخیر است که در آن داستان‌های شاهنامه، افسانه‌های عامیانه و بخش‌هایی از زندگی روزمره و کوچه و خیابان مردم در دوره قاجار به تصویر کشیده شده‌است. به طوری که افرادی را سوار ماشین، فردی دوچرخه سوار و تعدادی سرباز تفنگ به دست به چشم می‌خورند. در معماری سربینه قوس‌هایی به شکل پنج، هفت و شاخ بزی دیده می‌شود.

این نوع قوس، از معماری سبک اصفهانی الهام گرفته شده‌است. از دیگر تزیینات معماری بنای حمام نیز می توان به کادربندی سقف سربینه اشاره کرد.

 

 

بخش های سربینه و غرفه های آن

در چهار طرف سربینه چهار غرفه یا صفّه وجود دارد که هر کدام کارآیی متفاوتی داشتند. سه صفّه برای عموم مردم بود که از آن‌ها برای تعویض لباس ها در بدو ورود به حمام و قرار دادن دیگر وسایل خود استفاده می‌کردند.

چهارمین غرفه که بزرگترین صفّه نیز بود، با نام شاه‌نشین شناخته می‌شد و مختص استفاده بزرگان و اشراف بود. تفاوت غرفه شاه‌نشین با دیگر غرفه ها در نور و اندازه آن بود. این غرفه که در ضلع شمالی حمام قرار دارد، روشنایی مطلوبی دارد.

علاوه بر قسمت‌های گفته شده، در سربینه، فضایی برای صاحب حمام در نظر گرفته می‌شد. او در این محل می نشست و به حساب و کتاب، دریافت هزینه ها و ارایه خدمات و لوازم مورد نیاز مردم مشغول می‌شد. به طور مثال مردم وسایلی چون صابون، کیسه، لیف و … را از گرمابه‌دار می‌گرفتند.

 

 

هشتی یا میاندر

بعد از سربینه یا رختکن، وارد فضایی به نام «هشتی» یا «میاندر» می‌شوید که این فضا در واقع ارتباط دهنده دو بخش سربینه و گرمخانه به یکدیگر است. در وسط هشتی، حوض کوچک آب سردی قرار دارد که هرکس به هنگام خروج از گرمخانه و اتمام حمام، ناگزیر پاهای خود را در آن شست و شو می‌داد.

جالب است بدانید پاشویه کردن پس از حمام، موجب می‌شود حرارت بدن از طریق کف پا کاسته شود و بدن افراد، آمادگی ورود به فضای سرد سربینه را پیدا کند. این تدبیر از سرماخوردگی افراد حاضر در حمام جلوگیری می‌کند. امروزه اگر دقت کنید، چنین حوض‌های کوچک آب سردی را در قسمت ورودی استخرها و پارک‌های آبی خواهید دید که در واقع الهام بخش ساخت این حوض‌ها، حمام‌های ایرانی بوده‌اند.

 

 

گرمخانه و نظافت خانه

پس از هشتی به بخش گرمخانه هدایت می‌شوید که محل اصلی شست و شو بوده‌است. گرمخانه شکلی مربعی دارد و با چهار ستون در وسط حمایت می‌شود. سقف گرمخانه گنبدی شکل است و نور آن با چندین گلجام تامین می شود. در اطراف گرمخانه سه غرفه دیده می شود که از آن ها برای نشستن به هنگام استحمام استفاده می کردند.

گرمخانه مورد استفاده افراد عادی و اتاق دیگر که معروف به «خلوت یا خلوت گاه» بود، مخصوص استفاده افراد معلول و یا مبتلا به بیماری های مسری بود. این افراد برای برداشت آب گرم مورد نیاز خود از دریچه تعبیه شده در اتاق که به خزینه راه داشت، استفاده می‌کردند. البته در برخی از حمام های قدیمی، خلوتگاه، فضایی با حوضچه‌های کوچک بوده است.

این قسمت به نام دستک شهرت داشت که تنها بزرگان و امیران برای استحمام حق استفاده از آن را داشته اند. کف گرمخانه از سنگ های بسیار سختی ساخته شده که آن ها را از اطراف شهر مشهد تامین کرده اند. استفاده از این سنگ ها از آن روی بود که آب در آن ها نفوذ نکند و از انتقال عفونت نیز جلوگیری کند. در قسمت شمالی گرمخانه «نظافت خانه» قرار دارد. مردم در این بخش مشغول از بین بردن موهای زاید بدن خود می شدند.

 

 

خزینه

خزینه را در بخش غربی حمام خواهید دید که سطح آن کمی از کف گرمخانه بالاتر است. مردم پس از شست و شوی بدن خود در گرمخانه، وارد فضای خزینه می شدند و با آب گرم آن خود را آب می کشیدند.

اوایل، برای تامین آب حمام مهدی قلی بیک از قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه استفاده می کردند. این آب از طریق شبکه آب رسانی که مجموعه ای از تَنبوشه ها (لوله های سفالین) و حوضچه های تصفیه بود، تصفیه و گرم شده و سپس به بخش های مختلف هدایت می شد.

مسیر حرکت آب این گونه بود: از چاه سربینه به سوی خزینه می رفت و آب گل آلود وارد اتاق شمالی این بخش می شد. در آن جا گل و لای در حوضچه های تصفیه آب سرد ته نشین و سپس آب تمیز به خزینه منتقل می‌شد.  آب راه یافته، در دیگ های مسی کف خزینه که با نام «تیان» شناخته می شدند گرم شده و در انتها هم به طور منظم بین قسمت های مختلف حمام توزیع می‌شد.

درست در پشت خزینه، فضای تون، گلخن یا آتش‌خانه قرار دارد که محل ایجاد آتش و تامین حرارت و انرژی گرمایی حمام بود. شخصی که این مسوولیت را به عهده داشت، «تون تاب» نامیده می شد. تون تاب ابتدا سوخت حمام مانند هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و در کل هر چیز قابل اشتعال، را تهیه می کرد. سپس، با گذاشتن آنها درون کوره تون، آتش را روشن می‌کرد. کوره تون در زیر تیان‌ها قرار داشت.

جالب آن که با تدابیر جذابی، گرما و دود حاصل از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام «گربه‌رو» به فضای بیرون حمام منتقل می‌شد. گربه رو علاوه بر خارج کردن دودها، خود باعث گرم کردن کف و دیوارهای حمام مهدی قلی بیک می شد. چرا که گربه رو در واقع کانال‌هایی باریک بود که در کف گرمخانه به صورت مارپیچ تا سربینه ادامه پیدا می کرد. در آخر به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه حمام می رسید.

همان طور که دیدید، سیستم گرمایش از کف در معماری ساختمان های امروزی، ریشه ای ایرانی داشته و سالیان بسیار دور معماران باهوش و خلاق ایرانی از آن استفاده می کردند. جالب آن که همیشه در کانال تون مقداری خاکستر باقی می‌ماند که از آن ها به عنوان مواد شوینده و یا در ساخت «ملات ساروج»، استفاده می کردند.

 

 

چاله حوض

شاید جالب باشد بدانید که امکانات حمام های ایرانی تنها به شست و شوی بدن محدود نمی شد و معماران ترتیبی داده بودند که مردم بتوانند در این حمام های عمومی نیز آب تنی کنند و می توان گفت در واقع حمام های عمومی، مجموعه ای برای سرگرمی نیز محسوب می شدند.

افراد پس از حمام کردن به بخش دیگری می رفتند که با نام چاله حوض شناخته می شد. در میان چاله حوض استخر آب بزرگی قرار داشت که برای آب تنی مورد استفاده بود. چاله حوض حمام مهدی قلی بیک در مقایسه با دیگر حمام‌های دوره صفوی ابعاد بزرگ‌تری دارد. تناسبات به کار گرفته‌شده در ساختش با آن که بسیار ساده است، شکوه معماری ایرانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد.

دقت به کار رفته در محاسبه طول، عرض و عمق استخر، ارتفاع کف تا سقف، همچنین ساخت ستون ها، وجود متناسب گلجام‌ها و پراکندگیِ به جایِ آن ها همگی از نکات بسیار قابل توجه‌اند و خبر از هوش معمار حمام مهدی قلی بیک دارد.

 

 

پیشنهاد رزرو بهترین هتل های مشهد جهت اقامت گردشگران

شما می‌توانید برای اقامت در مشهد و همین طور بازدید از این موزه تاریخی، در هتل پردیسان مشهد اسکان یابید. در صورتی که هنوز هتل خود را رزرو نکرده‌اید، می‌توانید هم اکنون، برای رزرو هتل پردیسان مشهد، اقدام نمایید.

 

موزه مردم شناسی مشهد

همان‌طور که در ابتدا اشاره کردیم، پس از بازسازی، حمام مهدی قلی بیک کاربری متفاوتی پیدا کرد. به همین منظور از فضاهای موجود در سربینه و گرمخانه و چال حوض به عنوان غرفه‌های نمایش اشیا استفاده‌کردند.

امروزه در هنگام بازدید از حمام مهدی قلی بیک می‌توانید در این غرفه‌ها از لوازم و مجموعه‌های زیر دیدن کنید:

 

 

متعلقات حمام

در هنگام مرمت حمام مهدی قلی بیک، بخش‌هایی به دلیل ناکارآمدی از بنا جدا شده و در معرض دید قرار گرفتند. از آن جمله می‌توان به کاشی‌های قدیمی آزاره‌ای، تنبوشه‌های سفالی، گلجام، ظروف سنگی و …

 

 

وسایل استحمام

مجموعه‌ای شامل کیسه؛ لیف؛ صابون؛ سنگ پا؛ کاسه؛ لگن؛ مجمعه؛ پارچ و آفتابه؛ بادکش حجامت و …

وسایل آرایش

وسایلی چون جعبه آینه، جعبه منبت، شانه چوبی، انبر مخصوص مجعد کردن مو و …

وسایل روشنایی

انواعی از پایه‌های شمعدانی، قندیل، فانوس، چراغ‌های توری و …

سماورها و قهوه‌جوش ها

چندین سماورجوش، قهوه جوش و تعدادی قوری از دوره صفوی و قاجار

پوشاک محلی خراسان

در یکی از غرفه‌های سربینه می‌توانید از مجموعه پوشاک سنتی خراسان بازدید کنید. در این بخش انواع پاپوش مانند گیوه؛ چارق؛ صندل؛ انواع تن پوش زنانه و مردانه؛ انواع سرپوش‌های سنتی مانند سربند؛ پیشانی بند و … را خواهید دید.

 

 

منسوجات

در گذشته در بخش غرفه‌های حمام ابتدا حصیر پهن می‌کردند. سپس مردم روی آن را با چیزهایی چون قالیچه و لنگ می‌پوشاندند. امروزه می‌توانید این دست وسایل را در موزه ببینید. همچنین در کنار لنگ‌ها، پارچه‌های ترمه‌دوزی، یراق‌دوزی و ماهوت و … را می‌توانید تماشا کنید.

انواع وسایل ارتباطی مانند تلفن و تلگراف

در حال حاضر از فضای چال حوض و راهروهای اطراف آن به عنوان نمایشگاه دایمی عکس استفاده شده‌است. در این مجموعه عکس‌هایی با موضوعات متفاوت قرار دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره‌کرد.

۱- عکس‌های قدیمی از کسب و کارهای و زندگی مردم در گذشته

۲- عکس‌های قدیمی از حرم مطهر امام رضا (علیه السلام)

۳- تابلوهای نقاشی قهوه خانه ای

۴- وسایل ورزش زورخانه ای

 

 

آشنایی با مهدی قلی بیک: واقف حمام

مهدی قلی بیک جانی قربانی یکی از امیران ترک خراسان و همچنین از سران لشکری و سیاسی شاه عباس صفوی بود که البته منصب میرآخور -رییس اصطبل شاهی- را نیز از آن خود داشت.

بنا به منصب های مهدی قلی بیک و وقف های به جا مانده از او می توان فهمید که بسیار متمول بود. همچنین با توجه به اطلاعات تاریخی، می دانیم مهدی قلی بیک در طایفه جغتایی چشم به جهان گشود. اما از زمان دقیق تولد و مرگش اطلاعی در دست نیست.

از کارها و دلاوری های او می توان به نقش او در جنگ میان ایران و عثمانی اشاره کرد که فرمانده تفنگچی های خراسان بود. مهدی قلی بیک همچنین در ساخت و ساز بنا و چندین کار خیر دست داشت که بارزترین آن ساخت حمام زیبای مهدی قلی بیک و یا حمام شاه بود.

گفته می شود این امیر خراسانی در اوایل شعبان ۱۰۲۷ قمری در قزوین از دنیا رفت. پس از فوتش، جسدش را به مشهد منتقل کرده و در حرم مطهر امام رضا علیه السلام دفن کردند.

در وقف نامه ای به جا مانده از آن زمان، جزییات وقف مهدی قلی بیک خان درباره این حمام گفته شده است. در این وقف نامه به غیر از حمام، از وقف دو روستا به نام های «گازرگاه» و «پس‌پشته» که در نواحی تبادکان و درزاب مشهد قرار دارند و یک باغ در کرج سخن گفته شده است.

قسمت جالب وقف حمام مهدی قلی بیک، توجه به امکانات حمام و ریزبینی های پس از آن است. به طور مثال مهدی قلی بیک نه تنها دستور ساخت حمامی مجهز و زیبا به همراه یک قنات را داد. بلکه بعد از آن را فراموش نکرد و برای آب مازادِ احتیاج حمام نیز برنامه ریزی کرد.

بر طبق وقف نامه، برای چگونگی استفاده از آب قنات شرایطی تعیین شده است. به گونه ای که عنوان شد آب اضافه قنات، صرف مسجد گوهرشاد شود و اگر باز آبی اضافه آمد برای آبیاری مزارع اطراف شهر مورد استفاده قرار گیرد.

همچنین از دیگر کارهای خیر مهدی قلی بیک، ساخت تعداد زیادی دکان در اطراف حمام بود که درآمد تمامی آن ها صرف کارهای خداپسندانه و خیر مربوط به حرم می شد.

 

 

توجه: پیشنهاد رزرو بهترین هتل های مشهد جهت اقامت گردشگران

شما می توانید برای اقامت در مشهد و همین طور بازدید از این حمام تاریخی، در هتل پارسیس مشهد اسکان یابید. در صورتی که هنوز هتل خود را رزرو نکرده اید، می توانید هم اکنون، برای رزرو هتل پارسیس مشهد، اقدام نمایید.