مسجد جامع اصفهان آینه تمام نمای سیر تاریخی معماری ایران در ادوار مختلف است. این اثر معماری مجموعه‌ای تشکیل شده از چندین شبستان، ایوان و گنبد است که در طول زمان و بر اساس سبک‌های مختلف در کنار هم ساخته شده‌اند. همین موضوع سبب شده تا مسجد جامع یا مسجد عتیق اصفهان را به عنوان موزه معماری ایران بشناسند و برای معرفی اوج هنر به کار رفته در ساخت آن این لقب را به آن اعطا کنند.
در این مطلب از سفرانه به بررسی تاریخچه مسجد جامع اصفهان پرداخته و بخش‌های مختلف آن را از حیث معماری و هنر معرفی خواهیم کرد.
مطلب مرتبط: مسجد مکی زاهدان | همتای مسجد سلطان احمد ترکیه
تاریخچه معماری مسجد جامع اصفهان
مسجد تاریخی جامع اصفهان که به نام‌های مسجد عتیق و مسجد جمعه اصفهان نیز شناخته می‌شود به نوعی شناسنامه شهر اصفهان است. این مسجد پایگاه اولیه مسلمین در اصفهان بوده که تاریخ صحیحی در مورد زمان ساخت آن نمی‌توان ارائه داد؛ زیرا که این بنا در ادوار و سلسله‌های مختلف دچار تحولات متعددی شده و شکل اولیه مسجد بارها مورد تغییر قرار گرفته است.
بر اساس کاوشهای انجام شده بر روی این مسجد، زمان ساخت آن به صورت تقریبی به دوره زمامداری عباسیان در ایران بازمیگردد. در آن زمان به دستور خلیفه عباسی با رشد جمعیت شهر و تعدد مسلمانان در اصفهان مسجدی شبستانی بنا شد. مسجد در ابتدا با نام جامع پذیرای مسلمین شد و تا امروز نیز این نام بر روی آن باقی مانده است.
پس از به حکومت رسیدن ترکان سلجوقی سبک خاصی از معماری وارد پیشینه معماری ایران شد که منجر به تغییراتی مانند ساخت ایوان و گنبد در مسجد عتیق شد. این تحولات در دوره ایلخانان نیز ادامه یافت و تشدید بیشتری بر روی مرتفع سازی این مسجد با ساخت مناره صورت گرفت.
شکوه مسجد جامع در دوره صفوی و با ساخت میدان عالی قاپو، چهار باغ عباسی و به طور کل پایتخت شدن شهر رخ داد. نوسازی مسجد در کاربری و تزیینات مسجد آن را به نقطه اوج خود رساند و تا به امروز این تغییرات بر ظاهر کهنه این بنا جلوه‌ای چشمگیر دارد.
مطلب مرتبط: جاهای دیدنی اصفهان | راهنمای بازدید از نصف جهان + آدرس و عکس
معماری مسجد جامع اصفهان
همانطور که گفته شد، مسجد جامع اصفهان موزه معماری ایران است و این نام به جهت اجرای انواع شیوه‌ها سبک‌های معماری ایرانی در مسجد عتیق به آن تعلق گرفته شده است. در تقسیم بندی معماری ایرانی این هنر به چهار سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم می‌شود که هر کدام دارای ویژگی‌های خاص خود است که در نوع ساخت، مصالح و تزیینات از یکدیگر متفاوت هستند.
مسجد جامع تلفیقی زیبا از تمامی این سبک‌ها در کنار یکدیگر است که هیچ تضاد خاصی را پدید نیاورده و ترکیبی منحصر به فرد و چشمگیر را در نظر بیننده ایجاد کرده است. در ادامه به بررسی معماری مسجد در سبک‌های مختلف پرداخته تا با شیوه ساخت و هنر معماری موجود در این بنا بیشتر آشنا شوید.
سبک خراسانی
معماری سبک خراسانی یا سبک عربی نخستین شیوه اجرای معماری در ایران پس از اسلام است که مسجد جامع نیز بر اساس این سبک معماری ساخته شد. طرح اولیه مسجد شامل یک شبستان ستوندار بود و مصالح آن نیز از کیفیت بالایی برخوردار نبودند. این شبستان در ادامه با گسترش روبرو شد و دچار تغییرات مختلفی شد.
سبک رازی
پس ار ورود سلجوقیان به ایران، اصفهان نیز مورد خرابی‌های مختلفی قرار گرفت و پس از دایر شدن حکومت، حاکم شهر تصمیم به بازسازی مسجد عتیق گرفت. در این زمان سبک رازی وارد معماری ایران شد و با این ورود بخش‌هایی مانند ایوان و گنبد نیز به مسجد افزوده شد.
این احداثات همزان با وزرات خواجه نظام الملک روبرو شد و این بنا به شکوهی باورنکردنی رسید. شبستان بازسازی شد، ایوان‌های چهار سمت احداث شد و گنبد نظام الملک نیز در جبهه جنوبی ساخته شد و این چنین مسجد شبستانی به مسجدی به سبک چهارایوانی تبدیل شد.
سبک آذری
حمله مغول به ایران خرابی‌های بسیاری را با خود به سرزمینمان آورد اما ایران توانست بار این موضوع را نیز تحمل کرده و پس از چندین سال به شکوه خود بازگردد. مسجد جامع اصفهان در طول حمله مغول از بیم خرابی‌های در امان نماند اما در آینده توسط جانشینان مغول مسلمان شده و یا همان ایلخانان به جایگاهی مرتفع رسید.
ایلخانان ارتفاع مسجد را از مقیاس قبلی خود خارج کردند و با اضافه کردن بخش‌هایی مانند مناره به مسجد، تصویری جدید از آن در خط آسمان شهر اصفهان پدید آوردند. ساخت طاق و تویزه در قسمت گنبد خانه، اجرای تزیینات گچبری، خطاطی، آجرکاری، کاشی کاری و ساخت مدرسه و کتابخانه و شبستان زمستانی در زیر زمین در دوره تیموری، مسجد جامع را به شخصیتی دگر تبدیل کرد.
مطلب مرتبط: منارجنبان اصفهان | معرفی یکی از شگفت انگیزترین بناهای تاریخی ایران
سبک اصفهانی
اهمیت شهر اصفهان از قرن دهم هجری به بعد با پایتخت شدن شهر بیشتر شد. مسجد جامع عتیق اصفهان نیز از این دایره اهمیت به دور نماند و به مکانی مهم برای حاکمان صفوی تبدیل شد. سبک اصفهانی که معماری خاص صفویان بوده در این مسجد چهره خاصی از خود نشان داد و در قالب تزیینات خاص و بازسازی دوباره فضاها نمود پیدا کرد.
تزیینات طرح های گره چینی و کاشی معقلی مسجد در این دوره به اوج رسید و زبانزد معماری ایرانی شد. فویان همچنین کاشی‌ها، لوح‌ها و کتیبه‌هایی با خط ثلث و نستعلیق به ضلع‌های شرقی، غربی و جنوبی افزودند. در همین زمان پوشش ایوان شرقی که مربوط به دوران سلجوقی بود فروریخت و با مقرنس‌های صفوی آراسته شد.
مطلب مرتبط: هتل های نزدیک سی و سه پل اصفهان + رزرو با تخفیف
بخش های مختلف مسجد جامع اصفهان
در ابتدا مقاله گفتیم که مسجد جامع تنها یک مسجد متشکل از یک گنبد و مناره شبستان نبوده و از چندین بخش مختلف در کنار هم که در ادوار مختلف و با سبک‌های گوناگون ساخته شده، تشکیل شده است. برای شناخت بهتر مسجد عتیق اصفهان در ادامه بخش‌های مختلف آن را با هم بررسی خواهیم کرد.
صحن اصلی مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان نیز همانند سایر مسجدهای بخش میانی ایران به صورت درونگرا ساخته شده که در بین فضاهای مسجد صحنی به عنوان بخش مرکزی قرار گرفته است. صحن اصلی مسجد با ابعاد تقریبی ۷۰×۶۰ متر دارای چهار ایوان در چهار ضلع، رواق‌ها و غرفه‌های دوطبقه در اطراف و دو حوض در مرکز صحن است؛ حوضی مربعی‌شکل در مرکز و حوض چند ضلعی دیگری در قسمت شمالی قرار دارد.
ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان
در جبهه شمالی مسجد چندین کتیبه تاریخی، ایوان طویل درویش و گنبد خاکی یا تاج الملک قرار گرفته است. ایوان دوریش نسبت به سایر ایوان‌های مسجد متفاوت بوده و با استفاده از طاق آهنگ در دوره سلجوقی بنا شده است. این ایوان منتهی به گنبد خانه تاج الملک بوده که این گنبد نیز سلجوقی بوده از حیث ظرافت و هندسه بسیار هنرمندانه است و همین امر باعث شده این گنبد دارای ارزش و اعتبار بسیاری باشد.
این گنبد از صورت مربعی به هشت‌ضلعی و سپس به شانزده ضلعی رسیده و بر استوانه‌ای بنا گشته است.
ضلع جنوبی مسجد جامع اصفهان
ساختمان‌های اصلی مسجد عمدتا در جبهه جنوبی قرار گرفته و بیشترین احداثات در دور صفوی و ایلخانی نیز در این بخش از مسجد انجام شده است. گنبد نظام الملک و مناره‌های آن، ایوان صاحب، شبستان صفوی یا همان چهل ستون شاه عباسی در این بخش قرار گرفته است.
اگر به دنبال اوج هنر معماری در مسجد جامع اصفهان هستید گذر خود را بیشتر به این سمت انداخته و از تماشای ازارهه‌های زیبا کنار ایوان، کاشی‌کاری‌های معرق برجسته و مقرنس‌های پتکانه سقف ایوان لذت ببرید. همچنین الواح و کتیبه‌های مختلفی به خطوط ثلث، نسخ و کوفی در این جبهه وجود داشته که دیدن آن‌ها یادآور هنر خطاطی ایران است.
مطلب مرتبط: شهر زیرزمینی نوش آباد | یک پناهگاه دستکند تاریخی در استان اصفهان
ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان
در جبهه شرقی که بیشتر به نام ایوان شاگرد شناخته می‌شود؛ دروازه‌ای قدیمی برای ورود مردم به مسجد وجود دارد. دیوار شرقی قدیمی‌ترین بخش مسجد است که به قرن سوم هجری بازمیگردد. ایوان شاگرد پرکارترین ایوان مقرنس کاری شده در مسجد عتیق است که در مقابل استاد قرار گرفته و نهایت دقت در اجرای آن دیده می‌شود.
این ایوان در طول مدتی که بنا شده دچار تغییراتی شده و می‌توان سبک تزئینات سلجوقی در مسجدها را که مربوط به قرن ششم ه.ق است به‌خوبی مشاهده کرد. تغییراتی مثل سنگ‌های سنگ مرمر، کتیبه‌های متعدد، گچ‌بری‌ها و معرق‌کاری‌های متفاوتی که در این زمان در بنا تعبیه شده‌اند. در پشت ایوان شاگر شاه نشینی به شکل شبستان قرار داشته و در دیوار پشت آن محوطه مدرسه مظفری با ورودی صفه عمر قرار دارد.
ضلع غربی مسجد جامع اصفهان
جبهه غربی و ایوان آن از اولین احداثات دوره سلجوقی در نخستین تغییرات مسجد جامع اصفهان بود که بر روی بخشی از شبستان اولیه بنا شد. اصلی‌ترین بخش این ضلع ایوان غربی به طول و عرض ۱۲ متر است که با طاق‌های گهواره‌ای و مقرنس‌های درشت ایجاد شده‌است. این ایوان به صفه استاد معروف بوده که این نام به زمانی بازمیگردد که استادی این ایوان را به سبک رازی بنا کرده و شاگردش نیز ایوان شرقی را ساخته‌است.
از دیگر فضاهای قرار گرفته در جبههغربی می‌توان به بیت الشتا و یا همان شبستان زمستانی تیموری و محراب معروف الجایتو اشاره کرد. این محراب دارای گچبری، نقوش گیاهی و هندسی بسیار زیبایی است و بنابر کتیبه‌ای که بر لوح مرکزی طاق فوقانی آن قرار گرفته‌است. در ۷۱۰ ه.ق به کمک وزیر محمد ساوی و زیر نظر عضد بن علی ماستری ایجاد شده‌است.
مطلب مرتبط: سازه های آبی شوشتر | شاهکار مهندسی ایران باستان و میراث جهانی یونسکو
مسجد جامع اصفهان بنایی پر از شگفتی و دیدنی‌های معماری ایران است که هیچ منتظر از آن چشم بیننده را سیراب نکرده و همچنان تشنه زیبایی‌های خود نگه می‌دارد. مسجد جامع عتیق نگین معماری اسلامی ایران است که الگوهای بسیاری از آن برداشته شده و در طول تاریخ معماری ایران مساجد بسیاری با نظر به آن ساخته شده است.
