ایرانیان هر سال روز آخر آذر را به‌عنوان بلندترین شب سال جشن می‌گیرند که شب یلدا یا شب چله نام دارد. در این مقاله از سفرانه قصد داریم به معرفی این شب باشکوه، ریشه و آداب آن بپردازیم.
شب چله برای جشن و نکوداشت انقلاب زمستانی در ایران برپا شده و برگزاری آن مصادف با آخرین شب پاییز و نخستین روز زمستان است. باید به این نکته مهم اشاره نمود که شب یلدا در آذر سال 1401 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
مطلب مرتبط: چهارشنبه سوری و سنت شهرهای مختلف ایران
فلسفه شب یلدا
مردم ایران از دوران کهن در هنگام انقلاب زمستانی که همزمان با آغاز زمستان است، رسم کهن آذرجشن را برپا می‌کردند. در آغاز هنگام برگزاری این جشن، مردم در خانه‌های خود آتش‌هایی بزرگ روشن می‌کردند، خداوند را ستایش می‌نمودند و کنار یکدیگر به شادمانی و خوردن خوراکی‌ها گوناگون می‌پرداختند. این رسم به‌عنوان شب چله یا یلدا همچنان در ایران برگزار می‌شود و البته رسم آتش روشن کردن به‌مرور از میان رفت.
جالب است بدانید برای این رسم باستانی ریشه‌های دیگری نیز عنوان شد. یلدا یک وام‌واژه از زبان آرامی به معنی میلاد است که مسیحیان مشرق‌زمین آن را برای اشاره به میلاد مسیح به‌کار می‌بردند. این واژه از بین‌النهرین به‌تدریج وارد زبان فارسی شد. به دلیل همزمان شدن میلاد مسیح و جشن انقلاب زمستانی، این فرضیه به‌وجود آمد که ایرانیان نیز میلاد مسیح را گرامی می‌داشتند که براساس منابع نمی‌توان آن را پذیرفت.
مردم ایران این مفهوم را که یلدا طولانی‌ترین شب سال است را نیز از مسیحیان وام گرفتند. یک منشأ دیگر که برای شب چله عنوان می‌شود، ارتباط آن با آئین میترائیسم و یک جشن برای زایش یا رو به افزایش گذاشتن مهر یا خورشید است.
باید توجه داشته باشید که براساس پژوهش‌ها این فرضیه دارای ریشه تاریخی و مردم شناسانه نیست و پدیده زایش خورشید در آئین میترائیسم بی‌اساس است. باید توجه داشته باشید معنی یلدا با منشأ آن ارتباط ندارد.
مطلب مرتبط: جشن آبانگاه چیست؟ | جشن آب پاشی از آیین‌های ایرانیان باستان
آداب و رسوم شب یلدا در ایران
از جمله مهم‌ترین بخش‌های برگزاری شب چله، گردهم آمدن افراد در خانه بزرگتر خانواده است. دیگر ویژگی‌های اصلی شب یلدا خوراکی‌های مرسوم آن هستند؛ انار، هندوانه، شیرینی‌های سنتی، آجیل و خشکبار از اصلی‌ترین خوراکی‌های گذراندن این شب محسوب می‌شود.
شب یلدا یک فرصت بسیار مناسب برای گفتگو و دور هم جمع شدن دوستان خانوداه‌ها است؛ یک رسم مهم دیگر در این دورهمی شاهنامه‌خوانی، خافظ‌خوانی و قصه‌گویی محسوب می‌شود.
برگزاری شب چله در دیگر کشورها
جشن کهن شب یلدا یا شب چله که به بهانه انقلاب زمستانی برگزار می‌شود، به جز ایران در کردستان عراق، افغانستان، آذربایجان و ترکیه نیز مرسوم است.
یلدا در کتاب‌های قدیمی
جالب است بدانید در متن‌های ایرانی پیش از اسلام، واژه یلدا وجود ندارد. برای نخستین بار در قرن پنجم و در کتاب آثار الباقیه اثر ابوریحان بیرونی کلمه یلدا دیده می‌شود. در این کتاب از این کلمه برای توضیح رسوم مسیحیان و به‌عنوان یکی از اعیاد آن‌ها سخن گفته شده است.
یلدا در اشعار و ادبیات فارسی نیز وجود دارد و تیرگی و بلندی این شب برای تشبیه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
شیرینی های سنتی ایران برای شب چله
مردم ساکن در نقاط مختلف ایران در مناسبت‌هایی مانند نوروز و شب چله از شیرینی‌های سنتی و لذیذ مخصوص ایران استفاده می‌کنند. از جمله این شیرینی‌ها که در شب چله بر روی سفره مردم قرار می‌گیرد می‌توان به باقلوا، قطاب، لوز، پولکی، سوهان، گز و باسلوق اشار نمود.
این شیرینی‌ها متعلق به شهرهای مختلف ایران مانند یزد، اصفهان، قزوین، قم و کرمان هستند. امروزه انواع شیرینی‌های سنتی ایران در قنادی‌ها طبخ می‌شوند و در مناسبت‌های متعدد زینت‌گر سفره مردم هستند.
مطلب مرتبط: جشن تیرگان | نوید تابستان و بزرگداشت آب در ایران باستان
در این مقاله از سفرانه به معرفی شب یلدا، ریشه شکل‌گیری و آداب آن پرداختیم. در شب چله که یادگار تاریخ و فرهنگ کهن ایران است، خانوداه‌ها فرصت دوباره برای کنار هم جمع شدن می‌یابند و آن را مانند نوروز و دیگر جشن‌ها باستانی گرامی می‌دارند.
