جشن تیرگان یکی از رسوم قدیمی رایج در ایران باستان است که همچنان برگزار می‌شود. جشن‌های باستانی ایران، ارتباط ما با گذشته و نیاکان خود را تقویت کرده و یادآور فرهنگ کهن ایران به مردم داخل ایران و ایرانیان خارج از کشور است. این جشن در کنار سایر جشن‌های باستانی ایران مانند نوروز، مهرگان، سده، فروردگان و بسیاری دیگر در بین اقوام مختلف ایرانی اهمیت بسیاری دارد و در شهرهای مختلف سالانه اجرا می‌شود.
درواقع جشن تیرگان هر سال توسط هموطنان زرتشتی و سایر ایرانیان، در شهرها و تاریخ‌های مختلف برگزار می‌شود. جالب است بدانید که جشن تیرگان، در دی ماه ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید و در سطح جهانی نیز نامدار است. در این مطلب از سفرانه به معرفی پیشینه جشن تیرگان، رسوم مختلف آن، زمان و محل برگزاری آن می‌پردازیم.
مطلب مرتبط: جشن آبانگاه چیست؟ | جشن آب پاشی
جشن تیرگان چیست؟
در مورد فلسفه پیدایش جشن تیرگان روایت‌های تاریخی مختلفی وجود دارد؛ اما به طور کل دو داستان متفاوت برای جشن گرفتن در این روز وجود دارد. عده‌ای از تاریخ شناسان تیرگان را جشنی برای بزرگداشت آرش و فداکاری او برای حفظ خاک ایران می‌دانند.
در این روایت پس از شکست سپاه ایران در مقابل توران، دو سپاه برای تعیین مرز با یکدیگر سازش می‌کنند. مقرر شد برای مشخص شدن مرز، تیری از جانب مازندران به‌سمت خراسان رها شود و محل فرود آمدن آن، مرز دو كشور را تعیین كند. این تیر توسط آرش كمانگیر از بالای كوه دماوند پرتاب می‌شود و جان خود را از دست می‌دهد. سپس تیر پرتاب شده در كنار رود جیحون فرود آمده و آنجا به عنوان مرز ایران و توران تعیین می‌شود.
روایت دوم مربوط به فرشته باران یا تیشتر و نبرد همیشگی میان نیکی و بدی است. در این روایت در این روز، تیشتر یا فرشته باران به نبرد با اپوش یا دیو خشكسالی می‌رود و با کمک اهورا مزدا سرانجام پیروز می‌شود. مردم سالگرد این پیروزی را هرساله در تاریخ 13 تیر ماه جشن گرفته و رسوم خاصی را انجام می‌دهند.
آداب و رسوم جشن تیرگان
جشن تیرگان نیز همانند سایر جشن‌های باستانی ایران دارای سنن و رسوم خاصی است. از جمله مهم‌ترین رسوم که در این جشن اجرا می‌شود آب‌پاشی، فال کوزه، دستبند تیر و باد اشاره کرد. تیرگان که مصادف با شروع فصل تابستان و چله تموز است در شهرهای مختلف و در تاریخ‌های متنوعی برگزار می‌شود. شروع تیرگان با شروع فصل تابستان تقریبا یکسان است، اما در هر شهر و منطقه‌ای در تاریخ مشخصی انجام می‌شود.
مطلب مرتبط: چهارشنبه سوری و سنت شهرهای مختلف ایران
جشن آب پاشونک
آب پاشونک اصلی‌ترین رسم جشن تیرگان است که با بزم آب و آرزوی بارش باران همراه است. این رسم همانند سایر رسومی که با آب ارتباط دارند با نام‌های دیگری مانند آبریزگان، آب پاشان و سرشوران نیز شناخته می‌شود. در این جشن افراد حاضر، آب را به سر و روی هم پاشیده تا گرمای تیر را به در کنند به همین دلیل این رسم معمولا در کنار یک چشمه یا رودخانه برگزار می‌شود.
فال کوزه
یکی دیگر از مراسمی که در جشن تیرگان برگزار می‌شود، فال کوزه یا چک و دوله است. برای انجام این مراسم دختری مجرد انتخاب می‌شود و کوزه‌ای سفالی را با آب تمیز پر کرده و بر روی آن دستمال ابریشمی قرار می‌دهد تا دهانه کوزه بسته شود. پس از آن به سمت حضار در مراسم رفته و ضمن درخواست وسیله‌ای کوچک مانند سکه و یا سنجاق که آن‌ها داخل کوزه می‌اندازند، آرزو می‌کند.
مطلب مرتبط: جشن خردادگان | آئین کهن ایرانی در پاسداشت آب و آبادانی
بعد از آن دختر کوزه را به زیر درختی همیشه سبز می‌برد و بقیه نیز به همراه او می‌روند؛ در این هنگام سالخوردگان جمع مراسم فالگیری را آغاز کرده و شعرهایی را با صدای بلند می‌خوانند. هر شعری که تمام شد دخترک دست خود را داخل کوزه می‌برد تا یکی از اشیا را بیرون آورد و شی مربوط به هر فرد باشد، متوجه می‌گردد که شعر خوانده شده در جواب به نیت و آرزوی او بوده است.
دستبند تیر و باد
در روز تیرگان، مراسم دیگری پس از صرف شیرینی به نام رهایی از دستبند تیر و باد اجرا می‌شود. این دستبند از هفت ریسمان با رنگ‌های متفاوت درست شده و بر روی دست افراد شرکت‌کننده بسته می‌شود. سپس به سمت مکانی مرتفع می‌روند و دستبند خود را در باد رها می‌کنند. باد آرزوهای آن‌ها را با خود می‌برد و در ادامه افراد این شعر را می‌خوانند:
تیر برو باد بیا غم برو شادی بیا
محنت برو روزی بیا خوشه مرواری بیا
زمان و مکان برگزاری جشن تیرگان
مراسم تیرگان به طور رسمی در روز سیزدهم تیر ماه انجام می‌شود امام ممکن است در بعضی از شهرها این جشن در رزوهای دیگری نیز انجام شود. در ادامه به تعدادی از شهرهایی که جشن تیرگان را برگزار می‌کنند با ذکر تاریخ اشاره می‌کنیم.
- مازندران: تیرگان در این منطقه با نام تیرماه سیزده شو شناخته شده و در شب سیزدهم آبان برگزار می‌شود.
- فراهان: در این منطقه تیرگان به پاسداشت گندم و در زمان برداشت آن از زمین‌های کشاورزی در رزو اول تابستان انجام می‌شود.
- گیلان: تیرماسینزه نام جشن تیرگان در شهرهای استان گیلان است که به همین نام نیز در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
مطلب مرتبط: مراسم و زمان گلابگیری کاشان + تاریخچه این مراسم
- اردهال: مردم این شهر تیرگان را در سیزدهم مهرماه جشن می‌گیرند.
- مهدیشهر و سنگسر: مردم این دو شهر تیرگان را در روز ۲۲ آبان هر سال با عنوان تیر مو ای سیزده انجام داده و در آن روز خوراکی مخصوصی با نام سیزده تامو درست می‌کنند.
- اصفهان: مراسم تیرگان در شهر اصفهان توسط مردم ارامنه در سیزده ژانویه برگزار می‌شود.
علاوه بر شهرهای گفته شده، زرتشتیان شهرهای تهران، کرج، یزد، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان، اهواز، منطقه زلف‌آباد اراک و کشور‌هایی مثل سوئد، کانادا و آمریکا نیز تیرگان را جشن می‌گیرند.
مطلب مرتبط: شب یلدا | معرفی یک رسم باستانی به مناسبت انقلاب زمستانی
جشن تیرگان از مهم‌ترین جشن‌های باستانی ایرانیان است که همچنان در خاطره‌ها مانده اما ممکن است از یادها برود. برگزاری جشن و مراسم‌های باستانی فرهنگ و هویت ایرانی را به ما یادآور می‌شود و از فراموش کردن گذشته پرافتخارمان جلوگیری می‌کند. تمامی جشن‌های باستانی با فلسفه‌ای شیرین و آموزنده شکل گرفته‌اند و اجرای آن‌ها در هر سال زیبایی این مفاهیم را وارد زندگی‌هایمان خواهد کرد.
